Το παρεξηγημένο θαύμα του DNA και ο θάνατος ενός δόγματος

Για δεκαετίες, μια γραμμική γονιδιοκεντρική νοοτροπία είχε δημιουργήσει μια πρόχειρη υπεραισιοδοξία η οποία έφτασε στο αποκορύφωμα της με την «χαρτογράφηση» του ανθρωπίνου γονιδιώματος και το πρώτο στάδιο ολοκλήρωσης του Human Genome Project το 2000, επίτευγμα που τότε είχε χαρακτηριστεί από κάποιους ως πολύ σημαντικότερο της κατάκτησης του φεγγαριού.

Από τότε πολλά αλλάξαν: η γενομική δεν έφερε τα θαύματα που υποσχέθηκε ενώ νέες έρευνες γκρέμιζαν σταδιακά το άγαλμα του πρόωρα διακηρυγμένου γονιδιακού ντετερμινισμού.

Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η ανακάλυψη του DNA, των δομικών στοιχείων του γενετικού υλικού δηλαδή όπου περιέχεται η γενετική πληροφορία και της δομής του το 1953 από τους Watson, Crick και Wilkins ήταν από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις στην ιστορία της επιστήμης.

Δυστυχώς, η λειτουργία του DNA παρερμηνεύτηκε.

Και αυτό γιατί θεωρήθηκε ως μια παρτιτούρα, ένα πρωτόκολλο που ακολουθούνταν πιστά και κάθε σφάλμα του στην εκτέλεση του μπορούσε να οδηγήσει σε ασθένειες.

Έτσι λοιπόν, αλλάζοντας τις γενετικές νότες, τα γονίδια, θεωρούσαμε ότι μπορούσαμε να επιδιορθώσουμε σφάλματα στην εκτέλεση, ακόμη και να βελτιώσουμε την αρχική παρτιτούρα προς όφελος μας, όπως επιδιώξαμε να κάνουμε και με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, γνωστούς στο ευρύτερο κοινό με τον όρο «μεταλλαγμένα».

Δυστυχώς όμως (ή και ευτυχώς), τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Μπορεί να υπάρχουν «γενετικές παρτιτούρες» αλλά αυτές παίζονται από πολλές ορχήστρες με πολλούς  «μαέστρους» (κέντρα ελέγχου της έκφρασης των γονιδίων) και οι μαέστροι βλέπουν και τις αντιδράσεις του κοινού (περιβάλλοντος) και επηρεάζονται και από αυτές.

Έτσι λοιπόν, μόλις μερικές μέρες πριν, ο ερευνητής Γιάννης Σταματογιαννόπουλος του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον και η ομάδα του, με τη σχετική δημοσίευσή τους στο Science, συνέβαλαν στο να κατακρημνιστεί ο μύθος του γονιδιακού ντετερμινισμού που ήθελε το γονιδίωμα να είναι ένα απλό πρόγραμμα  που έδινε μεμονωμένες εντολές για την παραγωγή των δομικών στοιχείων των κυττάρων, τις πρωτεΐνες.

Ο Σταματογιαννόπουλος και η ομάδα του δεν έκαναν κάποια ριζοσπαστική ανακάλυψη όπως ήταν αυτή της αρχικής ανακάλυψης του DNA: ήταν ήδη γνωστό ότι κάποια κωδικόνια όχι μόνο παρήγαγαν εντολές για τη δημιουργία δομικών στοιχείων του οργανισμού αλλά έδιναν εντολές για το πότε να σταματήσει και πότε να αρχίσει η παραγωγή.

Για να το κάνουμε ποιο κατανοητό ας σκεφτούμε ένα αυτοματοποιημένο εργοστάσιο παραγωγής οικοδομικών υλικών. Το κωδικόνιο είναι ας πούμε μια γραμμή εντολών σε ένα πρόγραμμα στον κεντρικό υπολογιστή που λέει στις άλλες μηχανές πώς να φτιάξουν ένα τούβλο. Υπάρχουν όμως και κωδικόνια που είναι γραμμή εντολών σε ένα άλλο πρόγραμμα που καθορίζει τις μεταβολές και πότε ξεκινάει και σταματάει η κάθε γραμμή παραγωγής.

Μιλάμε πάντα εκλαϊκευμένα και υπεραπλουστευμένα.

Ο Σταματογιαννόπουλος και η ομάδα του βρήκαν ότι περίπου το 15% των κωδικονίων του «γενετικού υπολογιστή» του οργανισμού έχουν και το δεύτερο πρόγραμμα, το ρόλο της ρύθμισης της γραμμής παραγωγής. Αυτά τα κωδικόνια με τον διπλό ρόλο ονομάζονται δυόνια (duons).  

Για αυτό και πολλά δημοσιεύματα αναφέρθηκαν στο δημοσίευμα του Σταματογιαννόπουλου και της ομάδας του μιλώντας για ένα δεύτερο γενετικό κώδικα που ρυθμίζει την παραγωγή των «τούβλων» γραμμένο πάνω στον κώδικα που έχει τις οδηγίες για το πώς συνθέτονται τα «τούβλα».

Βέβαια, η αναφορά σε ένα δεύτερο κώδικα είναι προς το παρόν πρώιμη καθώς δεν έχουμε ιδέα για την συνολική του μορφή και λειτουργία, αν υπάρχει τέτοια.

Αν θέλουμε να το θέσουμε σε παράδειγμα γλώσσας, τα κωδικόνια είναι τα γράμματα του αλφαβήτου ενώ τα δυόνια εκτός από γράμματα του αλφαβήτου είναι παράλληλα και σημεία στίξης, κενά ανάμεσα στις λέξεις καθώς και το πρόγραμμα που ενίοτε επιλέγει ποιες λέξεις θα χρησιμοποιηθούν και πότε (αν και δεν είναι τα μόνα στοιχεία που είναι επιφορτισμένα με τέτοιους ρόλους και λειτουργίες: το σύμπαν της γενετικής πληροφορίας είναι πολύ πιο πλούσιο και περίπλοκο από ότι μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε)  

Συνεπάγεται της λειτουργίας των δυονίων το πόσο ελλιπής θα ήταν μια γλώσσα χωρίς αυτά, πόσο προβληματική θα ήταν μια γλώσσα χώρις σημεία στίξεις και κενά.  

Ήταν μάλιστα τόσο προφανείς οι ελλείψεις της ντετερμινιστικής γονιδιακής γλώσσας που το 2008 σε σχετικό μου άρθρο που περιλήφθηκε στο μνημειώδες έργο μου  «Θανάσιμες Θεραπείες» (εκδ. ETRA 2011) έγραφα:

 «Τα ευρήματα του ENCODE ίσως να απαιτούν νέες προτάσεις, νέες θεωρήσεις και νέους ορισμούς, με λίγα λόγια μια νέα γλώσσα για τη νέα γενομική» (Θανάσιμες Θεραπείες, σελ 299).

Να σημειωθεί ότι η έρευνα του  Σταματογιαννόπουλου έγινε μέσα στα πλαίσια του ENCODE, της Εγκυκλοπαίδειας των στοιχείων του DNA, για την οποία από νωρίς είχα προβλέψει ότι θα άλλαζε την εικόνα που είχαμε για το σύμπαν της γενετικής πληροφορίας και της χρήσης της για πάντα. Όπως και έγινε.

Έγραφα λοιπόν από το 2008 έχοντας το «θράσος» να σταθώ για μια ακόμη φορά απέναντι στην συντονισμένη προπαγάνδα των μεγαλύτερων κυβερνήσεων, των μεγαλύτερων φαρμακοβιομηχανιών, των μεγαλύτερων ερευνητικών κέντρων γενομικής και των μεγαλύτερων εταιριών «μεταλλαγμένων»:

«Είναι προφανές ότι το γενετικό κείμενο δεν αποτελεί ένα άκαμπτο, απαραβίαστο σύνολο κανόνων αλλά ότι μεταφράζεται και προσαρμόζεται ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες του μίκρο και μάκρο περιβάλλοντος, ένα είδος γενετικής ποίησης με πολλές παραλογές. Είναι προφανές ότι μια αυστηρά κανονιστική επιστήμη έχει αποτύχει να αποτυπώσει τους βαθμούς ελευθερίας ενός τόσου περίπλοκου δικτύου που επεκτείνεται στις τέσσερις διαστάσεις της ζωής: γονιδίωμα, μάκρο και μίκρο περιβάλλον και πρόβλεψη για αλλαγές στο μικρό και μάκρο περιβάλλον.  Το συνεχές της ζωής είναι πολύ πιο περίπλοκο από ότι αλαζονικά θεωρήσαμε ότι ήταν.

Ισχυριστήκαμε ότι διαβάσαμε το βιβλίο της ζωής. Το σφάλμα είναι ότι το διαβάζουμε κυριολεκτικά. Και ότι έχουμε αποκρυσταλλώσει την εικόνα του, ερμηνεύοντας της ως στατική και όχι ως δυναμική όπως πραγματικά είναι. Μάθαμε τις βασικές λέξεις, καταγράψαμε τις προτάσεις, τις παραγράφους, τα κεφάλαια, ανατυπώσαμε το βιβλίο. Αυτό που παραβλέψαμε ήταν τα συμφραζόμενα. Μελετήσαμε τις λέξεις (τα γονίδια) κυριολεκτικά και όχι σε σχέση με το περιβάλλον τους και χάσαμε το νόημα τους. Δεν είναι δυνατόν να καταλάβεις την ποίηση γνωρίζοντας απλά γραμματική. Πρέπει να έχεις μια ευρεία αντίληψη, ευαισθησία και εμπειρία ζωής. Αν κάποιος έγραψε το βιβλίο της ζωής δεν έγραψε ένα επιστημονικό εγχειρίδιο αλλά ένα ποιητικό έργο. Το μηχανιστικό μοντέλο, η ανάλυση και η αναγωγή υπήρξαν είναι και θα είναι σημαντικά και αξιόπιστα εργαλεία αλλά πρέπει να καταλάβουμε τα όρια τους. Για να καταλάβουμε το δάσος μάθαμε να μελετάμε το δέντρο, για να καταλάβουμε το δέντρο μάθαμε να μελετάμε τον κορμό, το φύλλωμα και μετά τα κύτταρα τους, το κυτταρόπλασμα τους, τους χλωροπλάστες τους, το DNA τους, τα μόρια τα άτομα, τα ηλεκτρόνια και τα νετρόνια, τα κουάρκς. Στην πορεία όμως χάσαμε το δάσος.»

(Θανάσιμες Θεραπείες: σελ 301-302)

5 χρόνια αργότερα, ο Σταματογιαννόπουλος γράφει : «για περισσότερα από 40 χρόνια υποθέταμε ότι οι αλλαγές στο DNA που επιδρούν στον γενετικό κώδικα αφορούν μόνο τη σύνθεση πρωτεϊνών. Τώρα γνωρίζουμε ότι αυτή η βασική υπόθεση σχετικά με την ανάγνωση του ανθρώπινου γονιδιώματος μας προσέφερε μόνο τη μισή εικόνα. Τα καινούργια ευρήματα δείχνουν ότι το DNA μας αποτελεί μια απίστευτα ισχυρή συσκευή αποθήκευσης πληροφοριών, την οποία η φύση έχει εκμεταλλευθεί στο έπακρο και με μη αναμενόμενους τρόπους».

Και τι σας νοιάζουν εσάς όλα αυτά; Να σας πω: Από τα αυτοάνοσα και τους καρκίνους και τις νέες αντιλήψεις, ερμηνείες και πιθανόν θεραπείες που μπορούν να έρθουν, σας νοιάζουν και πάρα πολύ: απλά δεν το γνωρίζατε μέχρι τώρα.

Και σας νοιάζουν ακόμη περισσότερο γιατί έχουν να κάνουν όχι μόνο με τη ζωή σας (λες και αυτό δε θα ήταν αρκετό) αλλά και με τη ζωή του πλανήτη Γη.

Μέχρι τώρα, οι κουφιοκέφαλοι του παλαιού δόγματος, πίστευαν ότι ήταν απλό και ακίνδυνο να αλλάζουμε γονίδια ακόμη και με γονίδια από άλλους οργανισμούς.

Τώρα γνωρίζουμε ότι δεν είναι μόνο η πληροφορία για την παραγωγή πρωτεϊνών ή άλλων δομικών στοιχείων που έχει σημασία. Σημασία έχει και η θέση του γονιδίου μέσα στο γονιδίωμα καθώς αυτό πιθανώς να επηρεάζει τον «δεύτερο κώδικα». Σημασία δεν έχει μόνο το μήνυμα αλλά και η αλληλουχία. Ακριβώς όπως σε ένα κείμενο. Ή σε μια παρτιτούρα.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι αλλάζοντας  ένα γονίδιο με ένα γονίδιο ενός άλλου οργανισμού, μπορούμε να βλάψουμε το δεύτερο πρόγραμμα, το ρυθμιστικό. Και τι σημαίνει αυτό;

Ότι θέλετε: από καρκίνους, αυτοάνοσα, καινούριες νόσους, καινούριους παθογόνους οργανισμούς, καινούριες επιδημίες, ότι θέλετε. Μόνο και μόνο για να έχουν οι εταιρίες μεταλλαγμένων και οι μέτοχοι τους κέρδη και έλεγχο πάνω στον ανθρώπινο πληθυσμό μέσω της τροφής του.

Σήμερα, και στο πεδίο της γενομικής, βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: Μπορεί να μας λείπει η σοφία για να διαβάσουμε το βιβλίο της ζωής αλλά έχουμε τα κλειδιά για να το ανοίγουμε και τα μελάνια για να γράφουμε πάνω σε αυτό. Αν το κάνουμε σωστά μπορούμε σε κάποιες δεκαετίες από τώρα να κοιτάμε ακόμη και την αθανασία.

Αν δεν κατακτήσουμε τη σοφία και τη σύνεση, μπορούμε να ζημιώσουμε τη ζωή στον πλανήτη γη σε βαθμό που θα μπορεί να συγκριθεί μονάχα με φυσικές ή ακόμη και κοσμολογικές καταστροφές.

Ανεξάρτητα από το ότι οι άνθρωποι ως μονάδες και ομάδες τυρρανιούνται από τα  μικρά προβλήματα της καθημερινότητας, η ανθρωπότητα συνολικά έχει κατακτήσει τη δύναμη μικρών θεών χωρίς να έχει αποκτήσει αντίστοιχη σύνεση ή σοφία.

Οι επόμενες δεκαετίες θα δείξουν αν θα φτιάξουμε το ελιξίριο της αθανασίας ή αν απλά θα έχουμε ανοίξει το κουτί της Πανδώρας με το δεύτερο να φαντάζει πιο πιθανό από το πρώτο.

Πέτρος Αργυρίου, agriazwa.blogspot.gr, 17-12-2013

(Περισσότερα για το θέμα μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο μου «Θανάσιμες Θεραπείες»Ι, εκδ ETRA 2011, που παραμένει εξίσου επίκαιρο παρότι ζούμε σε εποχές ιλλιγιωδών μεταβολών).